Bilgi Çaðýnda Eðitim

                                                                          Daha iyi bir dünya için çalýþmayan insan, insan deðildir (Bir tapýnak yazýsý).

Eðitim, deðiþim sürecindeki bir toplumun en önemli, en stratejik ve en belirleyici unsurudur. Ülkemizde, eðitim konusunda ciddi sýkýntýlarýn, risklerin ve bunun yaný sýra önemli fýrsatlarýn yaþandýðý bir dönemden geçiyoruz. Eðitim konusu, evler, sokaklar ve ülke bazýnda en çok konuþulan tartýþýlan, eleþtirilen, en çok sorgulanan ve bunun yaný sýra kendisine en çok umut baðlanýlan olgularýn baþýnda geliyor.

Bugün eðitim sistemimizle ilgili en temel sorunlardan biri, Türkiye’nin tüm kurumlarýný ve paradigmalarýný sanayi toplumunun hatta yer yer tarým toplumunun tercihleri çerçevesinde oluþturmuþ olmasýdýr. Hâlihazýrda eðitim sistemimizin önündeki en acil sorun, tarým ve sanayi toplumu için ortaya konan eðitim hedeflerinin bilgi çaðýný dikkate alarak yenilenmesi sorunudur. Okuryazar nüfusu arttýrmak üzerine kurulu bir sistem olan mevcut sistem, bu iþlevini önemli oranda yerine getirmiþtir ve artýk günümüz toplumunun gerektirdiði üretken, analitik düþünen ve rekabete açýk insanlarýný yetiþtirecek þekilde yeniden Formatlanmalýdýr. Bu anlamda, milli eðitim müfredatýnda yapýlan deðiþiklikler önemlidir.

Hz. Ali, “Çocuklarýnýzý sizin yaþadýðýnýz çaða göre deðil, onlarýn yaþayacaðý çaða göre yetiþtirin” demektedir. Bu söz günümüz dünyasý için çok daha anlamlý hale gelmiþtir. Zira son birkaç on yýldýr dünyada baþ döndürücü bir deðiþim yaþanmaktadýr. Hatta insan, toplum, çevre ve teknoloji iliþkilerinde son elli yýlda yaþanan deðiþimin, geçmiþte yaþanan deðiþimlerin toplamýndan daha fazla olduðu tahmin edilmektedir. Günümüzün eðitimcileri ve eðitim kurumlarý yetiþtirdikleri çocuklarýn, gençliklerini ve yetiþkinliklerini 2020’li, 2030’lu yýllarda yaþayacaklarýný dikkate almalýdýrlar.

Bugünün dünyasýnda yaþayan insanlar olarak çok büyük bir deðiþim ve dönüþüm olgusuna da tanýklýk ediyoruz ayný zamanda. Çok muhtemeldir ki, bu deðiþim hýzý en azýndan bir süre daha aynen devam edecek gibi görünüyor, belki daha da hýzlanacak. Dolayýsýyla bu çaðýn insanlarý olarak bizler, bu deðiþim olgusunu en iyi þekilde anlama, anlamlandýrma ve ona uygun modeller, yöntemler ve paradigmalar geliþtirme gibi bir sorumlulukla karþý karþýyayýz.

Dünyada yaþanan bu deðiþime paralel olarak bilgi üretim hýzýndaki artýþ, ezberciliðe yöneltilen eleþtiriler, tek tip insan yerine, düþünen, tartýþan, üreten insanlarýn yetiþtirilmesi yönündeki eðilimler, insanlarý, toplumlarý ve ülkeleri eðitim üzerinde yeniden düþünmeye sevk etmekte ve alternatif eðitim arayýþlarýna yöneltmektedir. Bu yüzden, Nasýl bir eðitim? Nasýl bir öðretim? sorularý son yýllarda her zamankinden daha çok sorulur olmuþtur.

Tarým Toplumundan Bilgi Toplumuna Deðiþimin Anatomisi

Dünya bilinen yaklaþýk son beþ-on bin yýllýk tarih içinde sosyo-ekonomik açýdan üç önemli dönem geçirmiþtir. Bunlar; tarým dönemi, sanayi dönemi ve bilgi çaðý olarak adlandýrýlabilir. Bu dönemleri pre-modern, modern ve post modern dönemler olarak da tanýmlayabiliriz.

Tarým dönemi en uzun süren dönemdir. Bu dönem, en azýndan bilinebilen kýsmýyla yaklaþýk beþ bin yýl sürmüþtür. Sanayi dönemi yaklaþýk 200 yýl sürmüþtür. Bilgi çaðýnýn ise yeni baþladýðý söylenebilir.

Tarým döneminde en anlamlý ve en deðerli kaynak toprak, en iþlevsel araç saban iken, bunlar sýrasýyla sanayi çaðýnda sermayeve makine, bilgi çaðýnda ise bilgi ve bilgisayar olmuþtur. Tarým döneminde beden gücü, sanayi döneminde ise kol gücüdaha önemliyken, bilgi çaðýnda beyin gücü merkezi bir konuma yerleþmiþtir. Tarým döneminde tarla iþçiliði, sanayi döneminde ise fabrika iþçiliði (proleterya) yaygýnken, bilgi çaðýnda bilgi iþçiliði (kogniterya) baskýn hale gelmiþtir.

Tarým döneminde sadece gýda ürünleri aðýrlýklý nesne üretimi söz konusuyken, sanayi döneminde makine aðýrlýklý nesne üretimine hizmet üretimi de eklenmiþtir. Bilgi çaðýnda ise nesne ve hizmet üretimine yazýlým (software) üretimi dahil edilmiþtir.

Tarým döneminin en zenginleri toprak sahipleriyken, sanayi döneminin en zenginleri fabrika sahipleri olmuþtur. Bilgi çaðýnýn en zenginleri ise en bilgililer ya da bilgi alanýnda çalýþanlar olmuþtur. Dünyanýn en zengin adamý seçilen, Microsoft’un sahibi Bill Gates belki de bunun ilk örneðini oluþturmuþtur.  

Tarým döneminin en yaygýn yönetim þekli monarþi (krallýk, sultanlýk, padiþahlýk vs), iken, sanayi döneminde Cumhuriyet ve Demokrasiler yaygýnlaþmýþtýr. Bilgi çaðýnda ise bunlara katýlýmcýlýk, çoðulculuk, yerinden yönetim ve federalizm gibi yaklaþýmlar eklenmiþtir.

Tarým döneminde dünyanýn etrafýný bir kez dolaþmak için birkaç yýl gerekiyorken, (Macellan bu iþi üç yýlda yapabilmiþti (1519–1522)), sanayi döneminde cesur bir seyyahýn karayolu, demiryolu ve buharlý bir gemiyle dünyanýn etrafýný dolaþmasý için 80 günyeterli olmuþtu (80 Günde Dünya Turu, Jules Verne). Günümüzde ise bunun artýk birkaç saatte mümkün olduðunu biliyoruz.

Tarým döneminde dünyada var olan toplam bilginin kendini ikiye katlama süresi tahminen 1000 yýl iken, sanayi döneminde bu süre100 yýla inmiþtir. Bilgi çaðýnda ise 1 yýl hatta daha az olduðu tahmin edilmektedir.

Tarým döneminde bir ülkenin gücü, sahip olduðu topraklarýnýn ve ordusunun büyüklüðüyle ölçülürken, sanayi dönemindeteknolojisi, silah üstünlüðü ve milli geliriyle ölçülür olmuþtur. Bilgi çaðýnda ise bunlara bilgi üretim kapasitesi venitelikli insan gücü de eklenmiþtir.

Sorunlar ve Sorumluluklar

Ülke olarak biz tarým toplumundan sanayi toplumuna geçmeye çalýþýrken, dünyada birçok ülke, sanayi toplumundan bilgi toplumuna geçiþini tamamlamýþ bulunmaktadýr.  Türkiye de bir an önce gerekli eksikliklerini gidererek bir taraftan sanayi çaðý altyapýsýný tamamlarken, diðer taraftan da bilgi çaðýna uyum iþlemlerini hýzlandýrmalýdýr. Hatta ikisi beraberce mümkün olmuyorsa, sanayi çaðýný tamamlama gayretlerinden vazgeçerek, yani sanayi çaðýný atlayarak, iyi bir projeksiyonla kendini bilgi çaðýnýn gereksinimlerine göre yeniden yapýlandýrmalýdýr. Zira bilgi ve iletiþim teknolojileri gibi alanlar sanayi açýsýndan çok güçlü olmayan ülkelere bile günümüzde ciddi fýrsatlar sunmaktadýr. Hindistan, Pakistan, G. Kore, Ýskoçya, Ýrlanda ve Finlandiya gibi ülkeler bunun örnekleridir. Uçak yapýp satacak düzeye gelmek on yýllar gerektirebilir fakat bilgisayar, yazýcý, telefon, faks, tarayýcý, ATM cihazý vs bilgi - iletiþim teknolojisi ürünler üretip satmak günümüz þartlarýnda çok zor olmaktan çýkmýþtýr.  

Bu anlamda Türkiye, mekanik teknolojiden çok dijital teknolojiye, klasik sanayi yatýrýmlarýndan çok bilgi ve iletiþim teknolojilerine, nesne üretiminden çok hizmet ve yazýlým üretimine aðýrlýk veren bir ülkeye dönüþmeli ve eðitim sistemini de buna göre þekillendirmelidir.      

Tüm ulusal ve uluslar arasý araþtýrmalar eðitimimizdeki durumun, hiç de iç açýcý olmadýðýný göstermektedir. Mesela OECD tarafýndan yürütülen ve 40 ülkeden 250 bin öðrencinin katýldýðý uluslararasý öðrenci perFormansý deðerlendirme araþtýrmalarýnda (PISA), Türkiye her seferinde son sýralarda yer almaktadýr. Son yýllarda eðitim alanýnda çok þeyler yapýlmasýna raðmen bu çabalar bir türlü somut bir kazanýma ve iþleyen bir sisteme dönüþtürülememektedir.   

Birçok eðitimcinin de vurguladýðý gibi, eðitim sistemimizin bugünkü sorunu, yaptýðýný doðru þekilde yapamamak deðil, doðru olaný yapmamaktýr. Þimdiye kadar yapýlanlar en iyi þekilde yapýlsa dahi sorunlar çözülemeyecektir. Bu anlamda belki de yapýlmasý gereken þey, daha önce yapýlanlarýn daha iyi nasýl yapabileceðimizi düþünmek deðil, eðitim sistemimizde ne yapýlmasý gerektiðine yeni baþtan karar vermektir.

Eðitim kurumlarýmýzdan mezun olan çocuklar ve gençler merak duygusu, okuma alýþkanlýðý, ilim sevgisi, sözlü ve yazýlý anlatým yeteneði, kiþilik geliþimi ve üretkenlik gibi nitelikler açýsýndan bir türlü istenilen seviyeye getirilememektedir.

Yapýlan araþtýrmalarda üniversite öðrencilerimizin kendi dillerini birkaç yüz kelimeyle konuþtuðu görülmektedir. Böyle bir zihnin dünyayý tanýmasý, algýlamasý ve anlamlandýrmasý mümkün deðildir. Bu anlamda, L. Wittgenstein’in “Dilimin sýnýrlarý dünyamýn sýnýrlarýdýr” sözü oldukça manidardýr. Dilinizin sýnýrlarý ne kadar geniþse, ne kadar çok kelime, kavram, deyim ve olgu biliyorsanýz, kaç dilde konuþup yazabiliyorsanýz, sözlü ve yazýlý anlatým yeteneðiniz o oranda geliþecek ve dünyanýzýn sýnýrlarý da o oranda geniþleyecektir.

Oysa geçmiþimize þöyle bir baktýðýmýzda, kendi medeniyet havzamýzda ve kültür dünyamýzda bilginin daima önemsendiðini görürüz. Dünyada yaklaþýk bin yýl boyunca insan adýna, eþya adýna, bilim, sanat, kültür ve medeniyet adýna, anlam ve deðer adýna ne söylenmiþse bizler tarafýndan söylendiði bir gelenekten geliyoruz. Bu gelenekte, ilim elde etmek için günlerce deve sýrtýnda yolculuk yapan, yýkýlan kitaplarýnýn altýnda can veren, kitap okurken uyumamak için saçýný duvara baðlayan âlimler, bilginler var. Kuþattýðý þehre karþýlýk fidye olarak el yazmasý kitaplarý isteyen yönetici ve komutanlar var. Âlimin atýnýn ayaðýndan kaftanýna sýçrayan çamuru onur kabul eden devlet adamlarý var. Komþusu siftah etmeksizin kendisi siftah etmeyen esnaflar var.

Elbette ki karamsar tablolar çizmemek lazým, hatta ümitvar olmak için azýmsanmayacak kadar nedenimiz var. Fakat bunun yaný sýra, bunca imkâna raðmen hala ne Farabi ve Ýbni Sina’yý aþan bir düþünürümüz, ne Mevlana, H. Bektaþ-ý Veli ve Y. Emre’yi aþan bir gönül adamýmýz, ne de Dede Efendi ve Itri’yi aþan bir müzik adamýmýz var. Biruni ve Harezmi’yi aþan bir matematikçimiz, Mimar Sinan’ý aþan bir mimarýmýz, Evliya Çelebi’yi aþan bir seyyahýmýz, Nasrettin Hocayý aþan bir nüktedanýmýz, Satý Bey, Emrullah Efendi, M. Akif ve Ziya Gökalp’ý aþan bir eðitimcimiz olmadýðý gibi? Bu hususta çok temel bir sorunla karþý karþýya olduðumuz açýktýr.

Toplum olarak, yaþam biçimi açýsýndan göçebelikten, iletiþim biçimi açýsýndan sözellikten, toplumsal yapý açýsýndan ise kolektivizmden gelen bir yapýya sahibiz. Sözü yazýya; konuþmayý, tartýþmayý, sohbeti ve þiiri ise düþünmeye, okumaya ve yazmaya tercih ediyoruz. Deli olma korkusuyla okuma ve düþünme melekemizi, baþýmýza iþ açma korkusuyla ise merak duygumuzu körelten bir toplumsal kültüre sahibiz. Bu kültür, bir deliye kýrk gün akýllý diyerek akýllý olmasýný deðil, bir akýllýya kýrk gün deli diyerek deli olmasýný saðlamanýn yolunu gösteriyor. Üniversitede çok çalýþanlarýmýza ‘inek’ diyor, entelektüel bir çaba ve merak içinde olanlarýmýza ‘entel’ ön adlý sýfatlar yakýþtýrarak alay konusu ediyoruz. Açýktýr ki, böyle bir ortamda, bu gibi bir toplumsal Formasyonda öðrenme isteði, merak duygusu, okuma alýþkanlýðý, ilim sevgisi ve analitik düþünme gibi melekelerin geliþmesi oldukça zor olacaktýr.

Oysa rahmetli bilge kral A. Ý. Begoviç’in dediði gibi “Bir medeniyet ancak teknoloji ve kültür ürettiði sürece yaþar”. Yukarýdaki paradoksu aþmanýn yolu; ülkemizde özgür ve analitik düþünceye, bireye, sivil topluma, farklýlýklarýmýzla beraber birlikte yaþama anlayýþýna daha çok önem vermek ve buna altyapý hazýrlamaktan geçer.

Ülkelerin ve milletlerin geleceði her þeyden daha çok yetiþtirdikleri yetenekli ve sorumluluk sahibi gençlerin varlýðýna baðlýdýr. Bu anlamda, bedensel, duygusal, zihinsel ve entelektüel açýdan geliþmiþ, bunun yaný sýra Ýslam kültürünün manevi deðerleri, Anadolu kültürünün yerel deðerleri ve insanlýk kültürünün evrensel deðerleriyle donanmýþ bir nesil yetiþtirmek eðitim sistemimizin, eðitim kurumlarýmýzýn, eðitimci ve entelektüellerin en önemli görev ve sorumluluðu olmalýdýr.   

Öðrencilere; ne düþüneceklerinden çok, nasýl düþüneceklerini öðreten; bilgi ezberletmekten çok, bilgiye giden yollarý gösteren; cevap vermekten çok, soru sorma yetisi kazandýran ve onlarý çok yönlü ve çok boyutlu olarak geliþtiren bir eðitim ancak bilgi toplumunun gereksinimlerine cevap verebilir.

Yazýmýzý bu topraklarýn yetiþtirdiði en önemli romancý ve entelektüellerimizden biri olan Kemal Tahir hakkýndaki bir anektodla tamamlayalým.

Rivayet edilir ki, büyük romancýmýz Kemal Tahir, bir gece sabaha karþý 04.00 sularýnda eþi Semiha Hanýmý uyandýrmýþ, Semiha Haným da telaþ ve korkuyla “Ne oldu Kemal?” diye ayaklanýnca, ‘Haným’ demiþ, ‘Ne olacak bu memleketin hali?’

Semiha Haným ‘Hay Allah, bu soru bu saatte mi sorulur? Bunun için mi uyandýrdýn beni? deyince, karþýlýðýnda þu cevabý alýr. ‘Haným! Memleketin halini düþünmenin günü ve saati mi olur’.  Sanýrým gerçek entelektüel sorumluluk böyle bir þey olsa gerektir. Bu rivayet bize bir entelektüelin, Hilmi Yavuz’un ifadesiyle “biraz uçuk’ ve Hegel’in ifadesiyle ise ‘rahatsýz bilinç’ olduðunu da gösterir.